Νίκος Κοτζιάς : Η ελευθερία ως «άρχειν»

Η Ελευθερία ως δικαίωμα και προσμονή

Η Χάνα Αρεντ, η μεγάλη αυτή πολιτική φιλόσοφος έχει δώσει τον πλέον ενεργητικό ορισμό της Ελευθερίας. Ελευθερία είναι για αυτή το «άρχειν». Διευκρινίζει δε, ότι το «άρχειν» δεν σημαίνει αρχηγία ή διεύθυνση, αλλά το δικαίωμα σε μια νέα αρχή. Το να διαθέτει κάποιος το δικαίωμα μετά από μια δυσκολία, ακόμα και αποτυχία, να κάνει ένα νέο ξεκίνημα. Η ελευθερία ως δικαίωμα, δυνατότητα, ικανότητα, να επιλέγει κανείς νέους δρόμους στη ζωή. Να μην την θεωρεί μετά από μια πορεία ως τελειωμένη, ως αδιέξοδη. Ταυτόχρονα, η Ελευθερία είναι η προσδοκία ότι τα πράγματα μπορούν να γίνουν πιο θετικά αρκεί να παλέψει κανείς για να αλλάξει τη ζωή του. Η Ελευθερία είναι, λοιπόν, η δυνατότητα και η ικανότητα να αρχίζει κανείς εκ νέου. Είναι το δικαίωμα στην προσμονή και στην προσδοκία ότι η ζωή μπορεί να αλλάξει, να γίνει καλύτερη, αρκεί να δράσει ενεργητικά ως κοινωνικό ον και ως άτομο.

Το ΠΑΣΧΑ και η Ανάσταση ως μια νέα αρχή

Η χριστιανική διδασκαλία συμπεριλαμβάνει δύο μεγάλα κομβικά γεγονότα: την γέννηση και την ανάσταση. Η τελευταία έχει ιδιαίτερη σημασία για την ορθοδοξία. Η ανάσταση είναι η στιγμή μιας νέας αρχής. Είναι η επιστροφή στη ζωή μετά από μια στιγμή έντασης ότι αυτή μπορεί να χάθηκε. Πέρα από τη μεταφυσική της, φιλοσοφικά η ανάσταση είναι η διδαχή ότι πάντα υπάρχει μια νέα δυνατότητα για μια νέα αρχή, αρκεί κανείς να το πιστέψει αυτό, να το παλέψει.

Ο επιτάφιος είναι ο θρήνος για αυτό που χάνεται, ή φαίνεται να χάνεται. Η ανάσταση είναι η στιγμή που επιβεβαιώνεται η «δεύτερη δυνατότητα», η ικανότητα να αρχίζει κανείς εξ’ αρχής, η ελπίδα ότι τίποτα δεν έχει τελειώσει ακόμα και αν όλα φαίνονται σκοτεινά και απαισιόδοξα. Αν η γέννηση είναι η χαρά της απαρχής, η ανάσταση είναι η ελπίδα της εκ νέου αρχής. Η γέννα και η ανάσταση έχουν ένα κοινό: την προσμονή ότι θα συμβούν αλλαγές. Κατά κάποιο τρόπο η προσμονή και η προσδοκία είναι τα αισιόδοξα μηνύματα της ζωής, είναι αυτά που δίνουν ενέργεια και ορμή, ιδιαίτερα στους νέους ανθρώπους.

Προσδοκία και προσμονή: οι δυσκολίες της νέας γενιάς και της κοινωνίας

Τι κάνει έναν άνθρωπο να αντέχει τις δυσκολίες της ζωής; Η αίσθηση του καθήκοντος προς τον ίδιο, προς τους συνανθρώπους και την κοινωνία. Η αίσθηση αυτή δεν ισχύει ανά πάσα στιγμή και για όλες τις περιπτώσεις. Χρειάζονται συγκεκριμένες συνθήκες, ιδιαίτερα προκειμένου αυτή η αίσθηση να μετασχηματιστεί σε αισιοδοξία. Όσο πιο δημοκρατική και ενεργητική είναι μια κοινωνία, τόσο αυξάνουν οι πιθανότητες να είναι αισιόδοξη. Η παρουσία της αισιοδοξίας συνδέεται, επίσης, με τον χαρακτήρα των ανθρώπων, αλλά ακόμα περισσότερο με το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν και τις υλικοτεχνικές υποδομές που διαθέτουν ως άτομα και κοινωνικές ομάδες.

Προκειμένου η κοινωνία να αναπτύσσεται και να διαθέτει αισιοδοξία σε επάρκεια, απαιτείται να υπάρχουν σε αυτή προσδοκίες και προσμονές. Να υπάρχει η ελπίδα ότι μπορεί κανείς χάρη στο ταλέντο του, την μόρφωση, την εργατικότητα και την προσπάθεια που θα καταβάλει να ορίσει το μέλλον του. Κάθε γενιά ελπίζει ότι θα δημιουργήσει ένα καλύτερο μέλλον από το παρόν που βρίσκει μπροστά της. Κάθε άνθρωπος ελπίζει ότι εάν ο ίδιος καταβάλει αξιέπαινη προσπάθεια ή πάρει ρίσκα θα πετύχει να γίνει καλύτερη η θέση του. Ότι αν θυσιάσει το σήμερα θα μπορέσουν τα παιδιά του να δουν μια καλύτερη ζωή μπροστά τους. Οι γονείς πιστεύουν ότι αξίζει κάθε θυσία προκειμένου το παιδί τους να σπουδάσει, να αποκτήσει ειδικότητα, να βγει στην κοινωνία με περισσότερα εφόδια από ό,τι είχαν οι ίδιοι. Από πείρας γνώριζαν ότι οι όποιες θυσίες στην καθημερινότητά τους θα έπιαναν τόπο. Αυτές ήταν οι εμπειρίες τους όταν μεγαλώνανε. Όποιος, ας πούμε σπούδαζε είχα κατά κάποιο τρόπο εξασφαλισμένο το μέλλον του, αρκεί να μην ήταν τεμπέλης και υπέρμετρα ανόητος. Υπήρχε, δηλαδή, στη ζωή μας μια εξίσωση: τόση προσπάθεια συν η αλληλεγγύη από τον περίγυρό μας, αλλά και τις συλλογικές κοινωνικές οντότητες, ίσον ένα καλύτερο μέλλον.

Επικυριαρχία των αρνητικών της παγκοσμιοποίησης

Η απουσία στις σημερινές συνθήκες προοπτικών για όποιον απομακρυνθεί από την σφαίρα της εργασίας και οι αρνητικές προσμονές για πολλούς από τους νέους, καθώς και ο περιορισμός της ελπίδας συνολικά στη κοινωνία, όλα αυτά επιτρέπουν την εισβολή της απαισιοδοξίας στο κοινωνικό σώμα. Η απαισιοδοξία υπονομεύει την διάθεση πάλης στα μεγάλα καθημερινά μέτωπα. Η κυριαρχία των δικτύων της μετριότητας από το πανεπιστήμιο μέχρι και την δημόσια διοίκηση, από μεγάλο τμήμα επιχειρηματιών μέχρι το σχολείο, όλα αυτά υποβαθμίζουν τη χώρα διεθνώς, αλλά σπάει και την σπονδυλική στήλη των νέων ανθρώπων που έχουν την αίσθηση ότι ό,τι και να κάνουν δεν πρόκειται να πιάσει τόπο. Η αίσθηση ότι τίποτα δεν αξίζει τον κόπο αποτελεί το πλοίο της αποτυχίας ολόκληρης της κοινωνίας και της αποδιοργάνωσης του Πολιτικού ειδικότερα, Επιτρέπει να επεκτείνονται τα δίκτυα του ρουσφετιού, των γνωριμιών, των πελατειακών σχέσεων. Να κυριαρχούν στις προοπτικές των ανθρώπων οι σχέσεις, οι γνωριμίες, η ανηθικότητα και όχι η εργατικότητα, το ταλέντο, η γνώση. Η αναστροφή των κριτηρίων προοπτικής και επιτυχίας στην κοινωνία όχι μόνο υποβαθμίζει τους άξιους και αναβαθμίζει τις μετριότητες και τους ανήθικους, αλλά υπονομεύει το ίδιο το μέλλον της χώρας. Την οδηγεί αμέσως σε υποβάθμιση στον διεθνή καταμερισμό εργασίας και στην απώλεια του τραίνου των δυνατοτήτων που παρέχει η παγκοσμιοποίηση σε ενεργητικά δημοκρατικά κράτη.

Ανάγκη αισιοδοξίας και προοπτικής

Χρειάζεται να πάρουμε μέτρα ως κοινωνία, ώστε αυτή να αρχίσει να ασχολείται με τα πραγματικά προβλήματα και όχι με τα κουτσομπολιά της μικροπολιτικής. Με τα ζητήματα του μέλλοντος και με αξιοποίηση της ιστορικής εμπειρίας, χωρίς να φυλακιστεί σε ιστορικούς μύθους. Να «ξαναθυμηθεί» αξίες και αρχές, τρόπο σκέψης και ζωής που έδωσαν σε προηγούμενες περιόδους επιτυχίες. Να ασχοληθεί με το μέλλον της οικονομίας, την εκπαίδευση και έρευνα, την ενίσχυση του κοινωνικού κράτους. Να ξαναδώσει προοπτικές στην χώρα και να γεννήσει θετικές προσδοκίες στην νέα γενιά. Να την κάνει να νιώσει ότι μπορεί να διαμορφώσει, και με τη βοήθειά μας, ένα καλύτερο μέλλον.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα επιτρέψαμε στον εαυτό μας να ασχολείται με το τι λέει και τι κάνει ο ένας ή άλλος «διάσημος», με τις λεπτομέρειες να αγωνιά η κοινωνία με τα των αθλητικών συναντήσεων, με το life style (ποιος πάει με ποιόν). Δεν λέω ότι αυτά τα θέματα δεν μπορούν να ψυχαγωγούν και να ξεκουράζουν την κοινωνία. Αλλά δεν πρέπει να καταλαμβάνουν το είναι της και να καθορίζουν τον τρόπο που (δεν) σκέφτεται για το μέλλον.

Πρέπει η κοινωνία μας να αλλάξει την δημόσια ημερήσια διάταξή της και να ιεραρχήσει διαφορετικά τα ζητήματα απ’ ό,τι κάνει μέχρι σήμερα. Οφείλουμε να την κάνουμε να νιώσει και πάλι αισιοδοξία για το μέλλον. Την δυνατότητα ότι μπορεί να επιλέξει μια διαφορετική πορεία, μια νέα αρχή, ένα «ελεύθερο άρχειν». Να αλλάξει και τον τρόπο αξιολόγησης. Επί παραδείγματι, εάν συμφωνήσουμε ότι το μέλλον μας συνδέεται με την νεολαία, την εκπαίδευση και την έρευνα, τότε κατά προέκταση πρέπει να συμφωνήσουμε ότι δεν μπορεί ένας επίκουρος καθηγητής στο πανεπιστήμιο να αμείβεται λιγότερο από κάθε πρόσωπο της νύκτας, να λαμβάνει το υποπλάσιο του μισθού οποιουδήποτε στελέχους επιχείρησης. Δεν μπορεί ο δάσκαλος και ο καθηγητής του σχολείου να αμείβονται με τρόπο που δεν τους επιτρέπει να σκέφτονται τους μαθητές τους αλλά το φροντιστήριο και τα ιδιαίτερα. Αλλαγή ιεράρχησης στους στόχους της κοινωνίας σημαίνει ηθική στήριξη και ανάλογη αμοιβή σε αυτούς τους στόχους.

Αν αφήσουμε την κοινωνία μας να οδεύει όπως κάνει μέχρι σήμερα, τότε κινδυνεύει να καταληφθεί από απαισιοδοξία. Απαισιοδοξία που θα συνοδεύεται με κυνισμό. Διότι η αίσθηση ότι τίποτε δεν μπορεί να αλλάξει οδηγεί στον κυνισμό και σε κυνικές πράξεις. Οδηγεί στην αντίληψη ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει με την πολιτική. Απαξιώνει τον δημόσιο χώρο. Τον δημόσιο διάλογο και την κοινωνική πράξη. Σε τελευταία πράξη οδηγεί σε κρίση της πολιτικής αλλά και ακόμα αυτής της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας. Εάν δεν νιώσουμε την δυνατότητα και το καθήκον να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά, μια νέα αρχή, τότε κινδυνεύουμε να θέσουμε την ίδια τη χώρα σε κίνδυνο στασιμότητας και κατά προέκταση σήψης. Ας γίνουν οι μέρες του Πάσχα μέρες αναστοχασμού και ας μας επιτραπεί να συνδέσουμε την γιορτή της ανάστασης με την ικανότητα του έθνους και της κοινωνίας μας σε μια Νέα Αρχή, σε μια νέα Ελευθερία.

Δημοσιεύτηκε στην Πασχαλιάτικη ΑΞΙΑ